Ders kitapları Türkçe'nin hece yapısıyla uyumlu mu?

Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ ve Doç. Dr. Ayşe Derya IŞIK, ders kitaplarını hece özellikleri yönüyle inceledi.

Okuma ilgisi ve gücü, bireyi geliştiren ve geleceğine yön veren becerilerin başında gelmektedir. Okuma becerilerini geliştirmek ve okumanın zihinsel boyutunu açıklamak için yoğun araştırmalar yapılmaktadır. Özellikle beynimizde yazılı kelimeleri tanıma ve anlama işleminin nasıl gerçekleştiği üzerinde durulmaktadır. Beyin araştırmalarına göre okuma sürecinde zihnimizde iki temel işlem yapılmaktadır. Bunlar yazılı kelimeleri tanıma ve anlama olmaktadır. Bu becerileri geliştirmeden okuma işlemi gerçekleşmemektedir. Bunun için erken yaşlarda okuma yazma öğretimi ile kelime tanıma çalışmalarına başlanmaktadır. Bu süreçte öğrencilere önce sesler ve harfler verilmekte, aralarındaki alfabetik ilişkileri keşfetme, giderek hece ve kelimeleri tanıma işlemleri öğretilmektedir. Ardından sürekli okuma etkinlikleriyle öğrencilerin kelime tanıma becerileri geliştirilmektedir. Uzman okuyucularda kelime tanıma işlemi hızlı ve seri bir şekilde yürütülmekte, çoğu zaman farkına varılmadan yapılmaktadır. Ancak çocukların kelime tanıma becerilerini geliştirmek için sistemli bir okuma eğitimine ihtiyaç duyulmaktadır.

Yazılı kelimelerin en önemli ve temel bileşeni hecelerdir. Hece harften büyük, kelimeden küçük dil birimidir. Heceler en az bir sesli harf veya bir sesli ile sessiz harften oluşmaktadır. Bazı dillerde bir sesli ve sekiz sessiz olmak üzere dokuz harften oluşan heceler vardır. Bu durum okuma sürecini etkilemektedir. Araştırmalara göre çocuklar iki sesten oluşan açık hecelere duyarlı olmakta ve daha kolay tanımaktadır. Bir sesli ve sessizden oluşan " el, la" gibi heceler, bir sessiz, sesli ve sessiz harften oluşan "çok", bir sesli iki sessizden oluşan "ilk", bir sessiz, sesli ve iki sessiz harften oluşan "kırk" gibi 3 ve 4 harfli hecelerden daha kolay öğrenilmektedir. Bu nedenle okuma sürecinde hecelerin türü, açık veya kapalı olması, kısa ve anlamlı olmasına dikkat edilmektedir. Öğrencilere verilecek metinlerin hece, kelime ve cümle uzunlukları incelenerek seçilmektedir. Almanca, Fransızca, İngilizce, İspanyolca gibi dillerde hecelerin yapısı, türü ve özellikleri konusunda kapsamlı araştırmalar yapılmaktadır. Bu araştırmalarda okumayı yeni öğrenen öğrencilere iki harfli açık ve kapalı hecelerden oluşan metinlerin verilmesi, sonraki derslerde üç ve dört harfli hecelerden oluşan metinlere geçilmesi önerilmektedir.

Araştırmalara göre okuma sürecinde açık heceler kapalı hecelere göre daha hızlı tanınmaktadır. Uzman okuyucular açık heceleri 1170 milisaniyede, kapalı heceleri ise 1200 milisaniyede tanımaktadır. Okumayı yeni öğrenen öğrenciler açık heceleri 1800, kapalı heceleri ise 1900 milisaniyede tanımaktadır. Bu durum öğrencilere verilecek metinlerde açık hecelerin daha fazla olmasını gerektirmektedir. Diğer taraftan okuma sürecinde yazılı kelimeleri algılama, ayırt etme, anlama ve hızlı bir şekilde zihne aktarmada hecelerin rolü büyüktür. Araştırmalar hecelerin okuma yazmayı yeni öğrenen öğrencilere büyük katkı sağladığını, dil öğrenme sürecini kolaylaştırdığını göstermektedir. Kısaca hecelerin en önemli görevi yazılı kelimelerin tanınmasını sağlamak ve dilin öğrenilmesini kolaylaştırmaktır.

Bu araştırmada hecelerin okumadaki rolünün belirlenmesi amaçlanmıştır. Bunun için önce Türkçe metinlerde kullanılan hecelerin özellikleri, türü ile kullanım sıklığı belirlenmiş ve diğer dillerdeki hecelerle karşılaştırılmıştır. Ardından MEB tarafından 2017-2018 öğretim yılında okutulan Türkçe ders kitaplarındaki metinler incelenmiştir. Bu amaçla 2.,4.,6. ve 8.sınıf Türkçe ders kitaplarından yarısı bilgilendirici yarısı öyküleyici olmak üzere 20 metin seçilmiştir. Bu metinlerde kullanılan 10.528 kelime ile 27.987 hecenin özellikleri, türü ve kullanım sıklığı saptanmıştır. Ardından ders kitabına seçilecek metinlerin hece özelliklerine ilişkin öneriler getirilmiştir. Araştırma sonunda;

1. Türkçede 6 tür hece olmasına rağmen metinlerde en çok iki hece türünün (ba,bak) kullanıldığı görülmektedir. Bu durum Türkçe hecelerin sistemli ve kolay öğrenilen yapıda olduğunu ortaya çıkarmaktadır.

2. Türkçe metinlerde en sık % 52.98 oranında iki harfli açık heceler (ba) kullanılmakta, bunu % 36.02 ile üç harfli kapalı heceler(bak) izlemekte, bu iki heceyle metinlerin % 90' ı yazılmaktadır. Bu özellik Türkçenin çoğu dilden üstün olduğunu göstermektedir.

3. Türkçede 3 ve 4 harfli "ilk, kırk" gibi heceler çok az kullanılmakta(% 0.04-0.8), kelime sonuna gelen eklerle değişmektedir.

4. Türkçe metinlerde kullanılan hecelerin % 63.12' si 1-2 harfli, % 36.88'i ise 3-4 harfli hecedir. Yani metinlerin yarıdan fazlası kısa hecelerden oluşmaktadır.

5. Türkçede açık heceler % 58, kapalı heceler ise % 42 oranında kullanılmaktadır. Bu durum okuma ve anlamayı kolaylaştırmakta, Türkçenin öğretim üstünlüğünü artırmaktadır.

6.Türkçede altı tür hece varken diğer dillerde 20 tür hece bulunmaktadır. Türkçede en uzun hece 4 harfli iken diğer dillerde 9 harfli heceler vardır. Bu yapı Türkçenin kolay öğrenilmesini sağlamaktadır.

7. Türkçede iki hece türü ile metinlerin % 90' ını yazılırken Fransızcada 4 tür hece (ZS, SZ, ZSZ, ZZS) ile metinlerin % 91, İngilizcede ise % 76,6'sı yazılmaktadır. Almanca ve İspanyolca da benzer durum söz konusudur. Kısaca Türkçe hece türü ve kullanımı yönüyle Almanca, Fransızca, İngilizce ve İspanyolcadan üstündür.

8. Türkçede 2 tür açık hece diğer dillerde ise 5 tür açık hece vardır. Türkçe açık hece kullanımı açısından İngilizce ve Almancadan üstün Fransızca ve İspanyolcaya çok yakındır. Açık heceler okuma sürecinde kelimelerin daha çabuk ve kolay tanınmasını sağlamaktadır.

9.Türkçede kullanılan hecelerin özelliklerine uygunluk açısından MEB tarafından 2017-2018 öğretim yılında okutulan 2.,4.,6. ve 8.sınıf Türkçe ders kitaplarında verilen metinler incelenmiştir.Bu metinlerin dil yönüyle incelenmeden seçildiği ve sınıf düzeyi gözetilmeden sıralandığı görülmüştür.

10. Hece özellikleri yönüyle Türkçe 2.sınıf ders kitabındaki metinler 8. sınıf metinlerinden daha zordur. Örneğin 2.sınıf metinlerindeki kelimelerin 4. sınıf ve 6. sınıftan uzun, 8. sınıfa yakın olduğu görülmektedir. Buna karşılık 6. sınıf metinlerindeki kelimelerin hece sayısı 2. 8. ve 4. sınıf metinlerindeki kelimelerden daha azdır. Kısaca 6.sınıftaki kelimeler çok kısa, 2. ve 8. sınıf metinlerinde kullanılan kelimeler çok uzundur. Diğer taraftan açık hecelerin en fazla 8.sınıf metinlerinde kullanıldığı görülmektedir. Oysa okuma öğretimi açısından tam tersi olmalı 2.sınıfta daha fazla açık heceli metinler verilmelidir.

11. Türkçe 2.sınıf ders kitabındaki metinlerinde 3 heceli kelimelerin sayısı 8. sınıf metinlerden daha fazladır. Yani 3 heceli kelimeler en çok 2 sınıf metinlerinde kullanılmakta, bu oran 8. sınıflara doğru giderek düşmektedir. Oysa tam tersi olmalı, 2.sınıflarda az olmalı, 8. sınıflara doğru giderek artmalıdır. Diğer taraftan 2. sınıf metinlerde 4 heceli, 5 heceli, 6 heceli ve 7 heceli kelimelerin kullanım oranı çok fazla olmakta ve 8. sınıf metinlerin düzeyinde bulunmaktadır. Okuma açısından 2.sınıf metinleri 8.sınıf düzeyinden daha zordur.

12. Türkçe ders kitaplarındaki cümleler incelendiğinde, en kısa cümlelerin 4. sınıf metinlerinde, en uzun cümlelerin ise 2. sınıf metinlerinde olduğu görülmektedir. Yani 2.sınıf metinlerinde cümle uzunluğu 11.49 kelime iken 8. sınıflarda 10.73'tür. Bazı 2.sınıf metinlerinde 22 kelimeli cümleler vardır. Oysa araştırmalara göre ilkokul kitaplarında cümle uzunluğu sekiz kelimeyi geçmemelidir. Öğrencilerin sekiz kelimeyi geçen cümleleri okuma, anlama ve zihne yerleştirme açısından zorluk yaşadığı bilinmektedir. Okumayı henüz öğrenmiş ancak okuma becerilerini yeterince geliştirememiş 2.sınıf öğrencilerine 8.sınıf düzeyinden daha zor metinlerin verilmesi eğitim açısından uygun değildir. Bu metinlerin öğrencilerin okuma ve anlama becerilerinin gelişimini olumsuz etkilemesi kaçınılmazdır. Kısaca Türkçe 2.sınıf ders kitaplarında verilen metinlerin 8.sınıf metinlerinden daha zor ve yetişkin düzeyinde olduğu görülmektedir.

Sonuç olarak hece özellikleri yönüyle Türkçenin başta İngilizce olmak üzere çoğu Avrupa dilinden üstün olduğu ve sık kullanılan hecelerin Türkçenin öğretim üstünlüğünü artırdığı görülmektedir. Bu sonuçlara göre ülkemizde etkili bir okuma öğretimi açısından;

1. Türkçe ders kitaplarındaki metinlerin Türkçenin dil yapısına uygun seçilmesi,

2. MEB tarafından 2017-2018 öğretim yılında ders kitabı olarak okutulan 2.,4.,6.ve 8. sınıf Türkçe ders kitaplarındaki metinler hece, kelime ve cümle uzunlukları yönüyle gözden geçirilmesi,

3. MEB tarafından 2017-2018 öğretim yılında okutulan 2. sınıf Türkçe ders kitaplarındaki metinlerin en kısa sürede öğrenci düzeyine ve Türkçenin dil yapısına uygun düzenlenmesi,

4. Ders kitaplarında verilen metinlerin sınıf düzeylerine göre kolaydan zora doğru sıralanması,

5. Türkçemizin öğretim üstünlükleri konusunda yeni araştırmalar yapılması, önerilmektedir

Okuma Öğretiminde Hecelerin Rolü

Prof. Dr. Firdevs GÜNEŞ

Ankara Üniversitesi Eğitim Bilimleri Fakültesi

Doç. Dr. Ayşe Derya IŞIK

Bartın Üniversitesi Eğitim Fakültesi